نگاهی به تاریخ ساخت خاطره‌انگیزترین میدان مشهد | روایت فلکه حضرت
فلکه حضرت بیشترین نام ونشان را در آلبوم عکس و خاطرات مشهدی‌ها دارد. از «السلام علیک»هایی که رو به حرم ثبت شده است، بگیرید تا عروس کشان و عزا؛ این فلکه روزگاری نقطه اصلی و قرارِ بی قراری همه آن‌هایی بوده که هر صبح رو به حرم می‌چرخیده اند و چشم دلشان پس از طواف به نور نگین طلای رضا (ع) روشن می‌شده است.
هما سعادتمند | شهرآرانیوز؛ فلکه حضرت بیشترین نام ونشان را در آلبوم عکس و خاطرات مشهدی‌ها دارد. از «السلام علیک»هایی که رو به حرم ثبت شده است، بگیرید تا عروس کشان و عزا؛ این فلکه روزگاری نقطه اصلی و قرارِ بی قراری همه آن‌هایی بوده که هر صبح رو به حرم می‌چرخیده اند و چشم دلشان پس از طواف به نور نگین طلای رضا (ع) روشن می‌شده است. به عقیده بسیاری از کارشناسان هم نخستین تحول کالبدی شهر مشهد که اتفاقات مهمی را پس از خود رقم زده، احداث همین فلکه حضرت بوده که سبب شده است معماری قاجاری خیابان‌های مشهد تغییر کند و مناسب زندگی شهری شود.
درواقع تا پیش از احداث این فلکه، مشهد شهری بوده با کوچه‌های کج و پیچاپیچ ممتد و دالان‌های طویل و مسقف که گذر و سابات نام داشتند و عبور از آنان به جز با پای پیاده ممکن نبوده است. مرکز و کانون همه این‌ها نیز به یک نقطه ختم می‌شده و آن هم حرم امام رضا (ع) بوده است. حرمی که به دلیل مرکزیتش، بیشتر نهاد‌ها و سازمان‌های مهم شهری مانند تجارت خانه ها، مسافرخانه ها، کاروان سراها و هتل ها، بازار‌ها و گذر‌ها را پیرامونش شکل داده بوده، اما به دلیل این شکل معماری شهری، همه راه‌های ورودی آن که باریک و تاریک بودند، به بن بست ختم می‌شده است. این مشکل در ادامه سبب ایجاد فلکه حضرت می‌شود؛ فلکه‌ای که با مرکزیت نگین حرم خیابان‌های اصلی شهر را به یکدیگر وصل می‌کند.
«فلکه» چیست و از کجا وارد ادبیات گفتاری مشهدی‌ها شد
«فلکه» جایگزین «میدان»، اصطلاحی است که بیشتر در مشهد و خراسان رواج دارد تا دیگر شهر‌های ایران. «سیدمهدی سیدی» در کتاب «نگاهی به جغرافیای تاریخی شهر مشهد» درباره رواج اصطلاح فلکه در این سرزمین می‌نویسد: «پس از شهریور ۱۳۲۰ و اشغال مشهد به دست روس ها، تعدادی از سربازان و افسران روس گل وگیاه یکی از میدان‌های مشهد را شخم می‌زنند و در خاکش برای مصرف روزانه گوجه فرنگی، بادمجان و سبزیجات می‌کارند.
نیاز به آب برای این گیاهان در ادامه سبب می‌شود آنان چاهی بکنند و موتور و شیرفلکه‌ای هم برای برداشت آب روی آن تعبیه کنند. وجود این شیرفلکه بعد‌ها نام این میدان را به «فلکه آب» تغییر داده و اصطلاح فلکه را در مکالمه مشهدی‌ها جایگزین میدان می‌کند، اما این همه ماجرا نیست.
درواقع این اصطلاح پیش از این و در زمان ایجاد فلکه حضرت که در ابتدا به آن «خیابان فلکه» می‌گفتند هم وجود داشته و «فلکه» درواقع برگرفته از «فلک» و واژه فارسی قدیمی است که در اشعار بسیاری از شاعران در قرن‌های متفاوت نیز دیده می‌شود. برای نمونه خاقانی می‌گوید: «رو که ز میخ سرای پرده قدرت/ فلکه این نیلگون خیام برآمد.» یا حافظ می‌سراید: «گردون برای خیمه خورشید فلکه‌ای است/ از کوه و ابر ساخته پادیر و سایه بان.» دهخدا نیز در لغت نامه اش فلکه را چوبی دایره شکل معنی می‌کند که ریسمان‌های تابیده شده در دستگاه نخ ریسی، بر گردِ دوک بالای آن چرخیده و پیچیده می‌شود.
اما جالب است بدانید در گذشته به آسمان «فلک» می‌گفته اند و بر این باور بوده‌اند که آسمان گرد است و اجرام آسمانی دور زمین می‌چرخند؛ از اینجا می‌توان وجه تسمیه «فلکه» را بهتر دانست، چون محیط مدوری بوده که مردم و وسایل نقلیه برای عبور از آن باید دور آن بچرخند. «ه» در فلکه نیز «ه» تصغیر و به معنی فلک کوچک است. همین موضوع به کاربردن فلکه به جای میدان در رینگ دور حرم مطهر که همیشه مرکز، رأس و ملجأ شهر مشهد بوده را به بهترین انتخاب در آن روزگارتبدیل می‌کند.
چرا فلکه حضرت ساخته شد؟
آن طور که «عزیزا... عطاردی» گزارش می‌دهد، اوایل سال ۱۳۰۰ خورشیدی، رواج اتول فرنگی‌ها و افزایش جمعیت شهری سبب ایجاد مشکلات رفت وآمدی بسیاری می‌شود. ازاین رو، کارگزاران آستان قدس رضوی تصمیم می‌گیرند برای راحتی حال زائر و مجاور تغییراتی را در خیابان‌های قدیمی و باریک اطراف حرم مطهرایجاد کنند. در این دوران در مشهد فقط «بالاخیابان» و «پایین خیابان» وجود داشته که آن هم باقیات صالحات شاه عباس اول بوده و قدمتش به عصر صفویه می‌رسد.
سمت حرم پیش از ایجاد فلکه حضرت چگونه بوده است؟
نهر پایین خیابان را که به آن نهر نادری نیز می‌گفته اند، هنوز بسیاری از موسپیدکرده‌های مشهد در خاطر دارند. این نهر که دهانش را آب چشمه گیلاس‌تر می‌کرده، از بالاخیابان وارد صحن مطهر رضوی می‌شده و بعد از عبور از آن، در رگ پایین خیابان می‌ریخته است. در اطراف این نهر از بالا تا پایین انواع مغازه‌ها و حجره ها، کاروان سرا‌های مختلف، مسافرخانه و قهوه خانه یا هر آنچه می‌شده است پاتوق دنج یا مکان کارراه اندازی برای مردم باشد، پیدا می‌شده است.
ناگفته نماند در این هسته می‌توان نشان چند مدرسه قدیمی مانند نواب، باقریه، فاضلیه، حاج حسن، عباسقلی را هم در نقشه‌های قدیمی قسمت شرقی حرم مطهر دید. در قسمت‌های جنوبی و شمالی هم آن طور که عطاردی می‌نویسد، خیابان نبوده است و مردم از کوچه‌های قدیمی رفت وآمد می‌کرده اند و بازاری بزرگ هم وجود داشته که از صحن کهنه تا محله سرشور کش می‌آمده است. درحقیقت، بالاخیابان و پایین خیابان بن بست بوده است و مردم باید از بست بالا وارد صحن می‌شدند و بعد از طرف بست پایین به پایین خیابان می‌رفتند و این فقط برای عابران ممکن بوده است و اتومبیل سواران نمی‌توانستند از این مسیر گذر کنند.
آغاز و روند طرح اجرای فلکه حضرت
در سال ۱۳۰۸ خورشیدی، استانداری خراسان برعهده «محمود جم» و نیابت تولیت آستانه نیز بر ضمه «محمدولی خان اسدی» بوده است. در این زمان، تصمیم‌ها بر احداث فلکه‌ای بر گرد حرم گرفته و پس از مدتی طرح نهایی آن تهیه می‌شود. در طرح نخستین، این فلکه که سی متر عرض داشته، مانند حلقه‌ای همه اماکن متبرکه مجاور حرم مانند مسجد گوهرشاد و تعدادی کاروان سرا، پاساژ، تیمچه و بازارچه را در بر می‌گرفته است. آن طور که می‌گویند، طراح آن مهندس کریم طاهرزاده بهزاد بوده است.
البته در هیچ کجا به صراحت نیامده که طراح فلکه حضرت اوست، ولی از آنجا که طاهرزاده بهزاد در سال ۱۳۰۷ پس از تصویب طرح آرامگاه فردوسی و در ادامه برای بازدید از وضعیت آرامگاه نادری چند نوبت به مشهد سفر می‌کند، نام ایشان را می‌توان در فهرست مشاوران این طرح دید. بهزاد خودش در خاطراتش می‌نویسد: «اطراف ساختمان‌های حرم مطهر، قبرستان و سمت‌های دیگر وضعیت آنجا به اندازه‌ای تأسف آور بود که بهداشت مشهد را به خطر می‌انداخت. بار‌ها در اطراف برای اصلاح آنجا مشاوره شد و مرحوم اسدی با اصلاح این وضعیت یکی از بزرگ‌ترین خدمات خود را انجام داد.»
اسدی نیز با توضیح این وضع در بخشی از گزارش هایش می‌آورد: «در طول شهر مشهد خیابانی قدیمی است که شاه عباس با عرض ۲۸ متر کشیده بود. چون بعضی عمارات آستان قدس از قبیل صحن مقدس عتیق و دو سمت آن در وسط خیابان مذکور واقع بود و این خیابان و قسمت شرقی و غربی خیابان را قطع می‌کرد، عبورومرور وسایل نقلیه غیرممکن بود و همچنین در جنبین بست‌ها نیز کوچه و خیابان دیگری که بتواند عبور وسایل نقلیه را از قسمتی دیگر ممکن سازد، نبود؛ لذا نقشه‌ای برای افتتاح خیابانی به شکل نیم دایره که از دو طرف بست این خیابان مهم را به هم مرتبط سازد، فراهم شد.»
این خیابان نیم دایره در دو گام شمالی و جنوبی بین سال‌های ۱۳۰۷ تا ۱۳۱۱ خورشیدی، ایجاد شد که ابتدا فلکه شمالی با ۵۸۰ متر در سال ۱۳۰۸ به پایان رسید و سپس فلکه شمالی با طول ۶۵۶ متر. برای اجرای این طرح، پوشاندن نهر و عقب کشی مغازه‌ها نخستین قدم بوده است.
تورق روزنامه «اطلاعات» در سال ۱۳۰۷ خورشیدی به بعد، آگاهی بسیار خوبی درباره روند طرح اجرای فلکه اطراف حرم می‌دهد. در یکی از این خبرها که ۲۲ خرداد ۱۳۰۷ منتشر شده، آمده است: «برای ساختمان نهر وسط خیابان علیا و سفلی در مشهد، بلدیه آنجا شروع به اقدام نموده و مخارج آن را مهندسان برآورد نموده اند؛ هر ذرعی ۱۰ تومان مخارج دارد، سه ربع مخارج را از طرف آستانه و یک ربع دیگر را بلدیه پرداخت خواهد کرد.»
همچنین روزنامه «آزادی» در ۳ شهریور ۱۳۰۸ می‌نویسد: «چون در نظر است که خیابان فلکه از پشت صحن کشیده شود و خیابان علیا به خیابان سفلا از طرف قبرستان قتلگاه وصل شود، پریروز آقای رئیس بلدیه به معیت مهندس آستانه به محل مزبور رفته و پس از معاینه بیرق‌های خرابی را در محله‌های معینه که امتداد خیابان فلکه می‌باشد، نصب کرده اند.»
این روزنامه ۸ روز بعد وقتی مالکان حجره‌ها روی نهر نادری را با چوب پوشانده و مغازه‌هایی موقت برای خودشان می‌سازند نیز چنین سیاهه می‌کند: «نظر به اینکه در بالاخیابان از دم بست تا اول کوچه چهارباغ مشغول خراب نمودن دکاکین هستند، کسبه روی جوی خیابان را دکان چوبی درست کرده اند و مشغول کسب می‌باشند و نیز از دیشب شروع به خراب کردن ساختمان‌هایی که در معبر خیابان فلکه واقع است، کرده اند.»
جشن افتتاح فاز اول خیابان فلکه (بخش شمالی) را آن طور که روزنامه اطلاعات آورده، ۲۸ مهر ۱۳۰۸ است. این روزنامه در شماره ۲۹ مهر می‌گوید: «مشهد. روز گذشته آقای متولی باشی برای جشن افتتاح خیابان فلکه که در دور صحن مطهر تأسیس شده، والی ایالت و عموم مأموران لشکری و کشوری و طبقات مختلفه تجار و... را دعوت کرده بودند، خیابان فلکه را مفتوح کرده و مدعوین در عمارت آبدارخانه جلوس نموده صرف چای و شیرینی کردند.»
روزنامه آزادی هم در همین تاریخ خبر را با جزئیات بیشتری منتشر می‌کند و می‌نویسد: «روز یکشنبه. سه ساعت ونیم از بعدازظهر گذشته، برحسب دعوتی که از طرف اعضای کمیسیون افتتاح خیابان فلکه شده بود، ایالت جلیله و رؤسای داویر و مدیران جراید و سایر محترمان در باغ دارالتولیه حضور به هم رسانیده، در آنجا نیز ابتدا فاضل جوان آقای ادیب طوسی راجع به تأثیر این خیابان در آبادانی و تجدد مشهد خاصه نوغان و پایین خیابان نطق غرایی نموده و بعد آقای امیرالشعرای نادری اشعار بلیغی خوانده و اول غروب مجلس خاتمه یافت.»
پس از افتتاح این ضلع، کار‌ها برای اجرای طرح فاز دوم (قسمت جنوبی فلکه) شروع می‌شود، چنان که دو روز بعد همین روزنامه در خبری کوتاه گزارش می‌دهد: «خرابی ساختمان‌های طول خیابان فلکه جنوبی ادامه دارد.»، اما این بخش به سرعت قسمت شمالی پیش نمی‌رود و افتتاح آن چند سالی زمان می‌برد. مهم‌ترین دلیل این تأخیر نیز وجود منازل مسکونی و مغازه ها، کاروان سراها، تیمچه‌ها و بازار‌های بسیاری است که در مسیر طرح قرار داشته و تملک همه آنها آسان نبوده است.
چه چیز‌هایی خراب شد
با افتتاح خیابان فلکه، خیابان‌های اصلی شهر از چهار جهت به هم راه پیدا می‌کنند و حتی سبب ایجاد خیابان‌های جدید مانند تهران (امام رضا (ع) فعلی) و طبرسی می‌شود، اما این اتفاق ویرانی چند حمام، کاروان سرا، مسجد و مدرسه را هم رقم می‌زند که مهم‌ترین آنها مدرسه «فاضل خان» یا «فاضلیه» از آثار دوره قاجاری است. قبرستان عیدگاه و قتلگاه هم از دیگر مکان‌های نام ونشان دار ویران شده در این زمانه است.
طرح توسعه فلکه در دوره ولیان
طرح توسعه و کامل کردن خیابان فلکه که دیگر در دهه پنجاه به فلکه حضرت معروف بوده است، دوباره با روی کارآمدن عبدالعظیم ولیان در سال ۱۳۵۳ قوت می‌گیرد، با این تفاوت که در این طرح پس از کشیدن یک دیوار بر دورفلکه با هدف توسعه‌ای که خودش در نظر داشته است، بخش بزرگی از بافت تاریخی اطراف حرم را تخریب می‌کند که خراب کردن بازار زنجیر ازجمله آن هاست. روایت است روزی که او می‌خواسته این کار را رقم بزند، سوار بر خودرو ضدگلوله در مقابل موزه امروزی توقف می‌کند و دستور تخریب نخستین حجره را که قالی فروشی بوده است، می‌دهد.
صاحب مغازه، اما از سر مخالفت قدم بیرون نمی‌گذارد و تهدید می‌کند «اگر سقف را روی سرم خراب کنید، باز بیرون نمی‌آیم.» ولیان می‌گوید: «خراب کنید.» چند آجر که از سقف این قالی فروشی پایین می‌افتد، مالک بیرون می‌زند. این عمل او سبب ترس کسبه می‌شود، آن چنان که وقتی در اوایل اسفند ۱۳۵۳ بخشی از سقف بازار زنجیر را برمی دارد، یکی دم برنمی آورد.
او در ادامه از ۱۸ فروردین ۱۳۵۴ تخریب بزرگش را کلید می‌زند. در این اقدام که تا کنون با انتقاد‌های فراوانی هم روبه روست، بازار‌های مهم مشهد مانند بازار سنگ تراش ها، زرگرها، بازار ساعت، بازار متولی، بازار حضرتی، ۳ هزارو ۱۰۰ مغازه و انبار، ۱۳۰ منزل مسکونی، ۷ هتل، ۱۲۲ مسافرخانه، ۶۷ ملک موقوفی شامل مسجد، مدرسه و ۳۵ اثر باستانی ویران می‌شوند. با این همه مهندس رضا دیشیدی که از قدیمی‌ترین مهندسان و معماران آستان قدس و رییس سابق سازمان عمران و توسعه حریم حرم رضوی است، عقیده دارد این طرح باتوجه به گذر‌های آن روزگار مشهد و کوچه‌ها و نام‌هایی که درخور شأن محدوده پیرامون حرم نبوده اند، باید اجرا می‌شده و راهی به جز تخریب نبوده است. یعنی بافت مشهد چاره‌ای جز این باقی نگذاشته بوده است.
طرح توسعه پس از انقلاب اسلامی
پس از پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی و از سال ۱۳۶۲ دوباره طرح تکمیل فضای داخلی و بیرونی فلکه حضرت روی میز خادمان مردم قرار می‌گیرد و تجلی مدیریت موفق اسلامی در مجموعه بزرگ آستان قدس رضوی یک باره شتابی چشمگیر به روند توسعه اماکن متبرکه رضوی می‌بخشید. به این ترتیب، با بهره گیری صحیح از موقوفات حضرت رضا (ع)، صحن‌ها و رواق‌های متعددی در چند سال در حرم مطهررضوی احداث می‌شود. روند توسعه اماکن متبرکه رضوی از یک سو و پوست انداختن خیابان‌های اطراف و قدبرافراشتن ساختمان‌های گوناگون از سوی دیگر، نمای حرم مطهررضوی را در چند سال به طور کامل متحول می‌کند.
آن طور که در کمتر از سی سال، مساحت ۹۵۰۰مترمربعی فضای زیارتی مسقف قبل از انقلاب اسلامی به ۷۰هزار مترمربع می‌رسد و مساحت فضای روباز زیارتی نیز از ۲۱هزارو۵۰۰ متر به حدود ۲۰۰هزار مترمربع افزایش می‌یابد. با توسعه حرم، فلکه معروف حضرت دوباره برداشته می‌شود و جایش را به صحن‌ها و رواق‌ها می‌دهد. طرح زیرگذر فلکه حضرت نیز که یک طرح ملی و بی‌سابقه بوده از ۱۳۶۳ تا ۱۳۷۱ خورشیدی به مرحله اجرا در می‌اید و اینگونه نخستین فلکه مشهد در طرح توسعه خود حل می‌شود، ولی یک دهه بعد با نام «شارستان رضوی» دوباره جان می‌گیرد.
دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تائید توسط شهرآرانیوز در سایت منتشر خواهد شد.
نظراتی که حاوی توهین و افترا باشد منتشر نخواهد شد.
